Z roku na roku coraz więcej dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi rozpoczyna i kontynuuje swą edukację w szkołach tzw. masowych, w klasach integracyjnych. Nie jest tajemnicą, iż wielu nauczycieli (w tym nauczycieli religii) nie posiada gruntowego i specjalistycznego przygotowania do pracy z takimi uczniami. Niektórzy nauczyciele kształcą się w tej dziedzinie w ramach dodatkowych studiów stając się tzw. „oligokatechetami”, inni dokształcają się sami za pomocą fachowej literatury lub szukają pomocy i wsparcia w ośrodkach doskonalenia nauczycieli.
Konferencja Episkopatu Polski opracowując Nową Podstawę Programową kościoła katolickiego w Polsce odniosła się w niej również do kształcenia osób ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, zwracając uwagę na fakt, iż Kościół uważa osoby niepełnosprawne fizycznie, intelektualnie lub mające inne ograniczenia za wyjątkowo umiłowane przez Jezusa Chrystusa i stanowiące rolę Bożą i Bożą budowlę ( por. 1 Kor 3,9). Bacząc na to autorzy podstawy kierują uwagę na przystosowanie katechezy do konkretnego adresata. Decydującym kryterium jest troska Kościoła o każdego człowieka, o przekazanie mu Słowa Bożego, które ma moc zbawczą.
W katechezie osób ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w sposób szczególny chodzi o doprowadzenie ich do odkrycia na miarę ich możliwości tajemnicy osobowego Boga, który kocha i troszczy się o każdego człowieka. Chodzi również o rozwijanie i wspieranie wiary wychowanka.
Katecheza osób z różnymi niepełnosprawnościami powinna obejmować:
- wychowanie liturgiczne – przez które wyjaśniane są tajemnice wiary i sposoby jej celebrowania,
- formację moralną – mającą na celu nauczenie odróżniania dobra od zła a w szczególności rozbudzenie pragnienia postępowania według przykazania miłości,
- wychowanie do modlitwy – przez wzgląd na fakt, iż współcześnie w wielu domach ludzi ochrzczonych praktyka modlitwy bardzo osłabła lub wręcz całkowicie zanikła,
- wychowanie do życia wspólnotowego – przez wzgląd na istniejące pewne podobieństwo między jednością Osób Boskich a relacjami między ludźmi, którzy na wzór Trójcy Świętej powinni żyć w braterstwie, w prawdzie i miłości.
- wprowadzenie do misji – powinno ono wyrażać się przede wszystkim w dawaniu świadectwa na miarę swoich możliwości w każdym środowisku.
Zatem do zadań szkoły należy:
- udzielenie pomocy rodzicom w realizacji prawa do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami;
- stworzenie warunków niezbędnych do zapewnienia uczniowi poczucia bezpieczeństwa, wzmacniania swojej tożsamości oraz komfortu psychicznego w procesie integracji ze środowiskiem wyznaniowym;
- dokonanie wielospecjalistycznej oceny poziomu funkcjonowania ucznia i na jej podstawie opracowanie i modyfikowanie indywidualnego programu edukacyjno-terapeutycznego oraz pomoc w opracowaniu indywidualnego programu katechetycznego;
- zapewnienie warunków do realizacji celów edukacji i rewalidacji, w szczególności społecznych i materialnych warunków umożliwiających rozwijanie motywacji do porozumiewania się z drugą osobą, komunikowania potrzeb i stanów emocjonalnych za pomocą mowy bądź wspomagających czy też alternatywnych metod komunikacji;
- wspieranie komunikacji na każdych zajęciach oraz we wszystkich sytuacjach szkolnych i pozaszkolnych.
Z zadań, jakie stoją przed szkołą wynikają zadania i obowiązki katechety pracującego z uczniem/uczniami:
Z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim
- katecheci pracujący z ta grupą uczniów realizują programy nauczania opracowane zgodnie z obowiązującą podstawą programową dla uczniów szkół ogólnodostępnych.
- nie ma wyznaczonej odrębnej podstawy programowej dla tej grupy uczniów, jedynie należy dostosować program do możliwości psychofizycznych oraz tempa uczenia się takiego ucznia
- przy planowaniu katechezy tych osób bierze się pod uwagę zwolnione tempo pracy, brak samodzielności, pomysłowości i przemyślanego planu czynności
- czynnikiem utrudniającym pracę katechetów z tą grupą uczniów jest małe zainteresowanie rodziców
Z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym
- ważna jest dobra znajomość dziecka
- istotny jest kontakt z jego rodzicami
- wskazana współpraca katechety z wszystkimi specjalistami pracującymi z dzieckiem: logopedą, pedagogiem, psychologiem, fizykoterapeutą, itp.
- sporządzenie diagnozy umiejętności funkcjonalnych przejawiających się w codziennym życiu ucznia a mających bezpośredni wpływ na zwiększenie jego niezależności i poprawę jakości życia religijnego
- dostosowanie czasu zajęć i przerw do możliwości i potrzeb ucznia/uczniów
- wzmacnianie i pozytywne odbieranie nawet niewielkich postępów ucznia, stosowanie pochwał,
- nawiązanie współpracy z rodziną i proboszczem parafii, aby wesprzeć rodzinę w ich wysiłkach poczynionych na rzecz wprowadzania ich niepełnosprawnego dziecka w życie wyznawanej przez nich wiary ( np. tworzenie duszpasterstwa osób niepełnosprawnych)
- katecheza tego typu uczniów bazuje na indywidualnych programach katechetycznych, opracowanych przez katechetów i specjalistów w oparciu o Podstawę programową katechezy i zatwierdzonych przez biskupa diecezjalnego.
- Podstawa programowa katechezy, uwzględniając założenia edukacji tych osób w Polsce, nie wyróżnia odrębnych celów, zadań ani treści nauczania dla kolejnych etapów edukacyjnych
Z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim
- sprzyjanie rozwojowi duchowemu tych osób
- stwarzanie atmosfery, która umożliwia uczniom przeżywanie sacrum we wspólnocie religijnej, z jej specyficzną symboliką, muzyką, śpiewem i zapachem
- tworzenie warunków do uczestniczenia tych osób w życiu Kościoła przez udział we wspólnej modlitwie
- umożliwianie obecności tych uczniów w miejscach kultu oraz przystępowanie ich do sakramentów świętych powołując się na adhortację Benedykta XVI Sacramentum caritatis, będącą wyrazem troski Papieża o zapewnienie Komunii eucharystycznej wszystkim osobom niepełnosprawnym intelektualnie, którzy otrzymują Eucharystię w wierze, również w wierze swojej rodziny lub wspólnoty, która im towarzyszy (SC58)
Ze spektrum autyzmu
- dobre zaznajomienie się ze specyfiką spektrum autyzmu
- przygotowanie i stałe modyfikowanie indywidualnych programów katechetycznych
- uczestnictwo w powstawaniu wielospecjalistycznej oceny poziomu funkcjonowania ucznia
- opracowanie i modyfikowanie indywidualnego programu edukacyjno – terapeutycznego
- opracowanie indywidualnego programu z uwzględnieniem indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych danego ucznia w uzgodnieniu z właściwymi władzami kościelnymi
- gdy spektrum autyzmu łączy się z niepełnosprawnością intelektualną należy stosować Podstawę programową katechezy dla osób z niepełnosprawnością intelektualną oraz dydaktykę dla osób z autyzmem.
Z niesłyszącym lub słabosłyszącym
- znajomość psychiki dziecka niesłyszącego
- znajomość języka migowego
- stosowanie Podstawy programowej katechezy dla szkół masowych przy jednoczesnym zwróceniu uwagi na przedstawianie pojęć trudnych.
- stopniowe i ostrożne wprowadzanie uczniów z dysfunkcją słuchu do wspólnoty Kościoła z racji większego skoncentrowania tej grupy katechizowanych na relacji „ja-ty” aniżeli na relacji „my-ogół”
- gdy dysfunkcja słuchu łączy się z niesprawnością intelektualną, należy stosować Podstawę programową katechezy dla osób z niepełnosprawnością intelektualną
Z niewidomymi i słabowidzącymi
- uwzględnienie specyfiki dysfunkcji ucznia ( dziecko niewidome, dziecko widzące szczątkowo, dziecko słabowidzące)
- w przypadku ucznia niewidomego lub widzącego szczątkowo - znajomość pisma punktowego Braille’a
- w procesie katechizacji uczniów z uszkodzonym wzrokiem istotna jest współpraca katechety z wychowawcą klasy, psychologiem i pedagogiem szkolnym a także z szeroko rozumianym duszpasterstwem osób niewidomych
- w katechezie osób niewidomych i słabowidzących należy stosować Podstawę programową katechezy dla szkół masowych
- gdy utrata wzroku łączy się z niepełnosprawnością intelektualną należy stosować Podstawę programową dla osób z niepełnosprawnością intelektualną.
Sukces katechetyczny w pracy z uczniem niepełnosprawnym będzie zależał od znajomości potrzeb psychofizycznych ucznia, efektywnej współpracy ze środowiskiem szkolnym, rodzinnym i parafialnym a także od kreatywności, poszukiwania nowych rozwiązań i metod pracy oraz stosowania właściwych pomocy dydaktycznych.
Podsumowując wytyczne zawarte w nowej Podstawie Programowej kościoła katolickiego w Polsce dotyczące kształcenia specjalnego zachęcam wszystkich katechetów biorących w nim udział aby mieli świadomość, iż katecheza powinna uwzględniać szczególne potrzeby ludzi niepełnosprawnych przez pryzmat wiary w Jezusa Chrystusa. Powinna pokonywać te same drogi i iść ku temu samemu celowi, ukazując Boga jako „Przyjaciela każdego życia” (zob. Mdr 11, 26).
Anna Kamińska, konsultant ds. religii rzymskokatolickiej