Rozwiązywanie konfliktów w szkole

Konflikt jest składowym elementem naszego życia. Wszędzie tam, gdzie ludzie wchodzą ze sobą w interakcje społeczne i reprezentują różnorodne pragnienia, postawy, poglądy, wartości i wzorce osobowe, prowadzi to wielokrotnie do sytuacji konfliktowych.

Konflikt w grupie społecznej jest nieunikniony. Można go kontrolować i rozwiązywać. Nie można jednoznacznie powiedzieć, czy jest on zdecydowanie dobry lub zły. Najważniejsze jest to co z nim zrobimy, czy potrafimy go rozwiązać w spokoju bez emocji. Konflikt może być rozwojowy i o tym będzie ten artykuł. Oboje jesteśmy mediatorami sądowymi i od wielu lat wykorzystujemy nabyte doświadczenie w pracy z nauczycielami podczas szkoleń rad pedagogicznych i warsztatów dla zainteresowanych pedagogów. Dzisiaj w trudnym czasie pandemii, gdy konflikty narastają pragniemy podzielić się z Państwem naszą wiedzą. Rozpoczynamy cykl artykułów dotyczących Rozwiązywania konfliktów z nadzieją, że będą Państwu pomocne.

Człowiek musi znaleźć taki sposób rozwiązywania konfliktów, który odrzuca wszelką zemstę, odwet i agresję.

Martin Luther King

Konflikt jako zjawisko społeczne

Konflikt (łac. conflictus – zderzenie), to spór między dwiema osobami (lub większą ich liczbą) albo grupami, dotyczący: różnicy interesu, niemożności zdobycia ważnych dóbr, braku możliwości realizacji istotnych potrzeb czy wartości. Konflikt może ulec eskalacji, złagodzeniu lub rozwiązaniu, odłożeniu na później, w zależności od tego co jest ważne dla stron konfliktu i jakie mają umiejętności negocjacyjne. (H. Hamer, Rozwój przez wprowadzanie zmian, Centrum Edukacji Medycznej, Warszawa 1998)

Pozytywne konsekwencje konfliktu:

• otwarta konfrontacja,
• wzrost motywacji pracowników, uczniów,
• sygnał ostrzegawczy dla organizacji o złym funkcjonowaniu, np. pewnych obszarów, struktury organizacji, komunikacji wewnątrz organizacji i etc.,
• wzrost wiedzy na swój temat i na temat partnera, wzmocnienie poczucia tożsamości stron, tzw. wartość dodana konfliktu,
• pozytywne rozwiązanie może przyczynić się do wzrostu zaufania dla drugiej strony,
• poczucie sprawiedliwości – zaspokojenie pragnień obu stron konfliktu.

Przykład 1

Ania jest uczennicą I klasy renomowanego Liceum Ogólnokształcącego w mieście. Ania i jej rodzice uważają, że otrzymała ona za niską ocenę z pracy klasowej, z języka angielskiego. Rodzice przychodzą do nauczycielki z pretensjami. Praktycznie nie chcą rozmawiać tylko wyrazić swoje niezadowolenie z „niesprawiedliwej” oceny.

Nauczycielka stwarza dobre warunki do rozmowy, uspakaja rodziców uczennicy, pokazuje pracę klasową i zapoznaje z przedmiotowymi zasadami oceniania z języka angielskiego. Gdy zapoznają się oni z tymi zasadami, zauważają, że popełnione błędy klasyfikują pracę córki na taką a nie inną ocenę. Ta sytuacja uczy rodziców „dialogu”, wykazuje zasadność oceny, poznają oni przedmiotowe zasady oceniania, dopuszczają w swej mentalności na różnorodne oceny córki. Nauczycielka widzi potrzebę przypominania rodzicom uczniów zasad systemu oceniania. Modyfikuje swoje metody pracy, zwracając szczególną uwagę na ocenianie, z którego ma wynikać „przejrzystość” oceny, uczeń otrzymuje jasny komunikat, jakie ma braki i nad czym powinien popracować.

Negatywne konsekwencje konfliktu:

• stres i negatywne emocje,
• zmniejszenie efektywności pracy i obniżenie jakości pracy,
• wystąpienie agresji,
• ucieczka od trudności i niechęć rozwiązania konfliktu,
• koncentracja na konflikcie innych pracowników organizacji oraz podział na zwolenników i przeciwników,
• zaburzona komunikacja i współpraca w grupie,
• brak zaufania i podejrzliwość,
• nadmierna koncentracja energii na konflikcie.

Przykład 2

Nauczyciel fizyki w szkole ponadgimnazjalnej oddaje sprawdzone kartkówki klasie. Karolina otrzymała ocenę niedostateczną. Wracając z pracą pisemną od nauczyciela kopnęła krzesło w swojej ławce, aż przewróciło się. Nauczyciel zadaje pytanie uczennicy: co to za zachowanie, trochę kultury pannico! Uczennica nie odezwała się. W trakcie lekcji z bieżącego tematu nauczyciel poprosił, by Karolina podeszła do tablicy i rozwiązała przykład. Jednak uczennica odmówiła wykonania polecenia, twierdząc, że nie pójdzie, ponieważ cokolwiek by robiła, źle czy dobrze, to i tak dostanie ocenę niedostateczną.
Konflikt w relacji nauczyciel-uczeń bez rozwiązania go i wyjaśnienia oraz wyartykułowania uczniowi przyczyn swoich niepowodzeń, może przełożyć się na niechęć i brak motywacji do pracy na danym przedmiocie.

Tradycyjne i współczesne podejście do konfliktu

Udowodniono, że w grupie jest wskazany pewien poziom konfliktu. Może być on wówczas motywujący i zachęcający do pracy. Zbyt duży poziom konfliktu powoduje chaos, zbyt niski stagnację. Najważniejsze jednak jest to, żeby mieć świadomość, że jest on nieunikniony. Konfliktu nie należy się bać. Nie można obarczać jednej osoby dyrektora za zaistniały konflikt. Na konflikt ma wpływ wiele czynników, zdarzeń oraz osób. Nie zawsze konflikt jest spowodowany złą wolą jego uczestników. Czasami są to tylko źle sprecyzowane myśli lub błędne lub wygórowane oczekiwania.

Rodzaje konfliktów

Do najczęstszych przyczyn konfliktu należy zaliczyć:

• nieprawidłowa struktura grupy (zły dobór i przydział stanowiska lub roli, walka o dominacje i przywództwo),
• źle funkcjonujący system komunikacji (nieporozumienia komunikacyjne, bariery),
• różnice kulturowe (odmienne zainteresowania i narodowości),
• sprzeczność wartości (odmienne poglądy i postawy),
• sprzeczność celów (prowadzi do konfliktu interesów czy priorytetów),
• potrzeba kontroli przez zwierzchników i pragnienie zwiększenia autonomii pracowników,
• różnice ekonomiczne (zły podział dóbr materialnych, rywalizacja do ograniczonych zasobów),
• wprowadzania zmian (np. organizacyjnych).

W zależności jakie kryterium przyjmiemy, można wymienić różne rodzaje konfliktu. Ze względu na przedmiot rozróżniamy:

• konflikty rzeczowe, które mają charakter poza personalny i dotyczą określonych spraw, a ściślej mówiąc różnicy zdań co do sposobu ich rozwiązania. Przedmiot sporu jest dosyć łatwy do określenia, a rozstrzygnięcie tkwi w odpowiednich korektach w podziale dóbr lub przeprowadzeniu zmian w organizacji.

Przykład 3

Wychowawca trzeciej klasy gimnazjum wyznaczył 3 osoby do przygotowania gazetki szkolnej. Tematykę gazetki mieli wybrać sami uczniowie. Jurek i Mirka chcieli, żeby to była gazetka o wiośnie, natomiast Zosia optowała, by tematyką gazetki była astronomia. Po krótkiej wymianie argumentów, Zosia rozzłościła się twierdząc, że skoro tacy mądrzy, to niech robią sobie sami. Stwierdziła, że wycofuje się i nie bierze w tym udziału.

• konflikty emocjonalne, które dotyczą stanów frustracyjnych i związanych z nimi napięć emocjonalnych spowodowanych negatywną postawą (np. wrogością) w interakcji człowiek-człowiek. Właściwy przedmiot sporu bywa trudny do uchwycenia, a najlepszym rozwiązaniem jest przeciwdziałanie powstawaniu tego typu konfliktów.

Przykład 4

Uczniowie trzeciej klasy gimnazjum, Zbyszek i Krzysiek, przyjaźnili się ze sobą. Zbyszek pobił się z Arkiem, uczniem tej samej klasy. Od tamtej pory obaj chłopcy nie darzyli się sympatią. Krzysiek, który z Arkiem wcześniej nie miał żadnych problemów, od momentu bójki chłopców zaczął unikać Arka, szydził z niego czasem w obecności reszty klasy, zawstydzał go. Arek dziwnie się z tym czuł, ponieważ nie wiedział o co Krzyśkowi chodzi, skoro nigdy z nim nie był w konflikcie.

Przykład 5

Dwie uczennice klasy drugiej technikum, Marzena i Jola, były ze sobą zaprzyjaźnione, jednak czar prysł w momencie, kiedy chłopak Marzeny zaczął interesować się Jolą. Doszło również między nimi do tajemniczych spotkań, o czym Marzena się dowiedziała. Następnego dnia Marzena w szkole przy kolegach i koleżankach z klasy zaatakowała Jolę – zaczęła ją wyzywać, nie przebierając w słowach, używając obraźliwych epitetów i wulgaryzmów, przy tym popychając ją.

Ze względu na przyczyny rozróżniamy:

• konflikt relacji, który polega na złej komunikacji oraz negatywnych i silnych emocjach, na błędnym i stereotypowym postrzeganiu ludzi. Narasta, kiedy nie jest natychmiast rozwiązany. Do cech wspólnych dla tego rodzaju konfliktu zaliczamy: rozbieżność celów, brak motywacji do zawarcia porozumienia choćby u jednej ze stron, brak umiejętności porozumiewania się, koncentracja uwagi głównie na sobie, niesłuchanie partnera i nie przyjmowanie do wiadomości zdania innego niż własne, niechęć osobista, nieustępliwość, agresja, narzucanie swojego zadania.

Przykład 6

Wojtek na korytarzu, tuż przed wejściem do klasy, potknął się o nogę Marka aż by się przewrócił. Po lekcji, wychodząc z klasy, Wojtek popchnął Marka i oskarżył go, że specjalnie mu podstawił nogę. Gdy Marek chciał się wytłumaczyć, to Wojtek po raz drugi popchnął go i uderzył w plecy. Przepychanki te zauważył nauczyciel i poprosił uczniów do siebie.

Niewysłuchanie drugiej osoby, nie przyjmowanie jej zdania i koncentracja głównie na sobie może przyczynić się do powstania konfliktu relacji.

• konflikt danych (dostępu do informacji), to: brak informacji, niewłaściwe ich rozumienie, skrajnie różne punkty widzenia, odmienne interpretacje, manipulacje informacjami, celowe wprowadzanie w błąd – kłamstwo.

Przykład 7

Jurek jest uczniem klasy drugiej gimnazjum i wagaruje. Przez pierwsze trzy miesiące nauki opuścił i nie usprawiedliwił 120 godzin. Po kolejnych 3 miesiącach w pokoju nauczycielskim nauczyciel języka polskiego pretensjonalnie zwraca się do wychowawcy klasy tego ucznia mówiąc, że mógłby coś z tym uczniem zrobić, bo jak tak dalej będzie wagarował zostanie nieklasyfikowany. Wychowawca odpowiada, że podjął wszelkie działania, by pomóc uczniowi. Potwierdził, że problem wagarów nadal istnieje, ale efekt jest widoczny, bo w okresie ostatnich 3 miesięcy opuścił 50 godzin, czyli o 80 godzin mniej niż poprzednio.

Brak konkretnej informacji, czy też różny punkt widzenia na nieobecności tego ucznia przez polonistę niepotrzebnie doprowadził do spięcia między nauczycielami.

• konflikt wartości, który może wynikać: z różnych interpretacji dobra i zła, z odmiennych reguł sprawiedliwości, ze sprzeczności między normami obowiązującymi w grupie a własnymi.

Przykład 8

Kasia na lekcjach siedzi w ławce z Anią. Kasia pochodzi z rodziny biednej, patologicznej i nie jest wyposażona w odpowiednie przybory szkolne, niezbędne na lekcjach. Ania natomiast zawsze dysponuje wszystkimi potrzebnymi przyborami. Pewnego dnia, pod koniec lekcji, Ania pakując rzeczy do plecaka zauważyła, że nie ma kompletu mazaków. Nigdzie w klasie ich nie widziała. Po 2 tygodniach na plastyce Kasia rozpakowała się i między innymi wyciągnęła mazaki. Ania widząc je, powiedziała Kasi, że to są przecież jej mazaki. Kasia twierdząco mówiła, że to jej, bo właśnie sobie w końcu zakupiła. Ania jednak wzięła do ręki całe opakowanie i powiedziała, że sprawdzi, ponieważ opakowanie sobie oznaczyła małym tulipanem. Okazało się, że był tam ten kwiatek. Kasia poczuła się nieswojo i nie oponowała już, że to jej mazaki. Stwierdziła, że pożyczyła sobie.

Uczniowie pochodzą z różnych domów, w których występują różnorodne formy zachowań (inny świat wartości) reprezentują różne punkty widzenia, co może prowadzić do konfliktów.

• konflikt interesów, który pojawia się, gdy jedna ze stron chce zaspokoić swoje potrzeby kosztem innej. Konflikt może dotyczyć: pieniędzy, czasu, podziału pracy (czyli przedmiotu sporu), sposobu prowadzenia rozmów czy rozwiązywania konfliktów (czyli formy), poczucia własnej wartości, zaufania, szacunku (czyli potrzeb psychologicznych).

Przykład 9

Gimnazjalista z trzeciej klasy od dłuższego czasu wymusza od ucznia klasy pierwszej pieniądze. Początkowo raz na tydzień w kwocie 2 zł, ale po okresie 2 miesięcy żądał codziennie po 1 zł. Zastraszany pierwszoklasista przez tydzień wywiązywał się i płacił koledze. Jednak pewnego dnia na przerwie wychowawca klasy zauważył, że uczeń stojąc w kącie, płacze. Zaprosił go do klasy i dowiedział się podczas rozmowy, że starszy kolega wymusza od niego pieniądze od pewnego czasu, a teraz zaczął mu grozić, jeżeli zaprzestanie dawać mu pieniądze to go „dopadnie” z kolegami. Nauczyciel podjął działania interwencyjne.

• konflikt strukturalny, to: niejasne określenie ról w grupie, niesprawiedliwy przydział zadań, nierealistyczne terminy wykonania prac, nierówny rozkład sił, niewłaściwa kontrola efektów pracy, ograniczone zasoby. Ten rodzaj konfliktu sprzyja powstawaniu konfliktów relacji i wartości.

Przykład 10

Na lekcji chemii nauczyciel podzielił klasę na grupy 5-osobowe. Uczniowie mieli do opracowania zagadnienia w oparciu o podręcznik i artykuły, jakie mieli zebrać w domu. Nauczyciel nie przedstawił klasie kryteriów oceniania pracy w grupie, a podczas przebiegu lekcji nie kontrolował zaangażowania uczniów w pracę poszczególnych grup.

W jednej z grup nie wszyscy uczniowie zaangażowali się w pracę. Dwóch uczniów nie wywiązało się z pracy domowej, czyli nie przynieśli tematycznych artykułów. Podczas lekcji obaj ze sobą rozmawiali nie na temat i nie byli zainteresowani przydzielonym im zadaniem. Po wyznaczonym czasie na pracę, lider grupy zaprezentował wytwory pracy grupowej. Nauczyciel ocenił całą grupę na ocenę bardzo dobrą. W tym momencie lider zabrał głos twierdząc, że dlaczego ci dwaj koledzy mają uzyskać też piątki, skoro palcem nie ruszyli, cały czas rozmawiali, co nawet pozostałych rozpraszało w pracy. Lider powiedział nauczycielowi, że jest niesprawiedliwy, że powinien w trakcie lekcji przejść się po klasie i sprawdzić, jak pracują uczniowie, by potem uczciwie wszystkich ocenić.

Ten rodzaj konfliktu może występować u nauczyciela na lekcji, który stosuje pracę w grupach i nie kontroluje indywidualnego zaangażowania uczniów w grupie w przydzielone im zadanie.

Ze względu na zasięg konfliktu wyróżniamy:

• konflikt między grupami – powstaje w wyniku rozbieżności interesów poszczególnych grup, odmiennych horyzontów czasowo-przestrzennych, celów i sposobów rozwiązywania problemów;
• konflikt między jednostkami (interpersonalny) – przypisywany często różnicom osobowości, na ogół jednak powodowany zaburzeniami relacji między jednostkami, wynikającymi z pełnienia odmiennych ról;
• konflikt intrapersonalny (motywacyjny) – pojawia się, kiedy jednostka nie ma jasno określonych obowiązków na stanowisku pracy (np. ćwiczenia laboratoryjne) niektóre zadania są wzajemnie sprzeczne lub kiedy oczekiwania przekraczają poziom percepcji jej własnych możliwości.

Ze względu na aktywność stron wyróżniamy:

• konflikty bierne – są to sytuacje, w których strony nie kierują względem siebie żadnej aktywności;
• konflikty czynne - mają wszelką szansę na rozwiązanie lub na eskalację.

Opisane powyżej konflikty występują w szkole rzadziej czy częściej, z większym czy mniejszym nasileniem. Czasem zdarza się tak, że to nauczyciel jest osobą, która doprowadza do konfliktu w relacjach nauczyciel-uczeń, co nie jest przypadkiem odosobnionym, a opisuje to poniżej przykład.

Przykład 11

Nauczyciel na początku roku szkolnego poinformował uczniów o przedmiotowych zasadach oceniania (PZO) w ramach swojego przedmiotu oraz przekazał każdemu uczniowi spisane na kartce te zasady. Już po kilku tygodniach uczniowie pewnej klasy zaczęli zgłaszać wychowawcy, że nauczyciel nie przestrzega PZO. Rozmowy wychowawcy z nauczycielem nie odniosły skutku. Po pewnym czasie skargi uczniów dotarły również do rzecznika praw ucznia. Interwencja rzecznika nie przyniosła oczekiwanych efektów. O łamaniu zasad PZO wiedzieli również rodzice z opowiadań dzieci. W międzyczasie relacje klasy z nauczycielem w obszarze dydaktyczno-wychowawczym wciąż ulegały pogorszeniu. Po kilku miesiącach trwania takiej „niezdrowej atmosfery” doszło do niemiłego incydentu. Nauczyciel podczas przerwy miał dyżur na korytarzu. Obok, pełniącego dyżur nauczyciela, przechodziła jedna z uczennic z klasy, która była w konflikcie z tym nauczycielem. Przechodząc potknęła się i nadepnęła na stopę nauczyciela. Nauczyciel zażądał, by oczyściła mu but z piachu. Uczennica z pokorą pochyliła się i strzepała piach gołą dłonią (nie miała chusteczki) z buta nauczyciela. Uczennica po powrocie ze szkoły do domu opowiedziała zaistniałą sytuację mamie, po czym ta zgłosiła interwencję w szkole. Dyrektor podjął decyzję o rozwiązaniu konfliktu nauczyciela z klasą poprzez mediację. Mediację poprowadził rzecznik praw ucznia z udziałem uczniów, rodziców i nauczyciela. W wyniku mediacji nauczyciel zobowiązał się przed stronami do przestrzegania przedmiotowych zasad oceniania.

Bibliografia

1. Bargiel-Matusiewicz K., Negocjacje i mediacje, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, 2007.
2. Fisher R., Ury W., Patton B., Dochodząc do TAK. Negocjowanie bez poddawania się, PWE, Warszawa 2004.
3. Hamer H., Komunikowanie i psychologia zarządzania, www.google.pl/search
4. Hamer H., Rozwój przez wprowadzanie zmian, Centrum Edukacji Medycznej, Warszawa 1998.
5. Hamer H., Test — Styl rozwiązywania konfliktów.