Od momentu, kiedy dowiadujemy się, że do naszej szkoły ma uczęszczać uczeń posiadający orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego zaczynamy budować koalicję na jego rzecz. Inaczej mówiąc – starannie przygotować się na jego przyjście, świadomie opracowując strategię pracy z nim na przestrzeni kilku lat.
Co jest nam (dyrektorom, nauczycielom, specjalistom) potrzebne na starcie? Ważne, aby w naszej głowie powstał ogólny zarys tej strategii.
Koalicja na rzecz ucznia ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
Krok pierwszy: Uczeń a jego rodzaj niepełnosprawności
Mamy przed sobą nieznanego nam bliżej ucznia, za którym przychodzi wiele specjalistycznej dokumentacji dotyczącej jego osoby. Ten uczeń posiada określoną już w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej „jednostkę” związaną z typem jego niepełnosprawności: Zespół Aspergera, spektrum autyzmu, Zespół Downa, niepełnosprawność umysłowa w stopniu lekkim, umiarkowanym i inne…
Zastanówmy się, co już wiemy na temat „jego niepełnosprawności”, może powinnyśmy się dowiedzieć znacznie więcej niż wiemy, może nasza wiedza nie jest wzbogacona o najnowsze informacje. Jeżeli tylko odczuwacie niepokój związany z przybyciem tego ucznia – nie zwlekajcie i sięgnijcie po literaturę, artykuły; czytajcie, wzbogacajcie swoją wiedzę, a zdecydowanie łatwiej wam będzie spotkać się z tym uczniem i zacząć od początku właściwą relację społeczno-emocjonalną.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. § 5.
Przedszkola, oddziały przedszkolne w szkołach podstawowych, inne formy wychowania przedszkolnego, szkoły, oddziały i ośrodki, o których mowa w § 2 ust. 1, zapewniają:
- realizację zaleceń zawartych w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego;
- warunki do nauki, sprzęt specjalistyczny i środki dydaktyczne, odpowiednie ze względu na indywidualne potrzeby rozwojowe i edukacyjne oraz możliwości psychofizyczne uczniów;
Krok drugi: Uczeń – analiza dokumentacji
Gdy już zapoznacie się z rodzajem niepełnosprawności za pomocą literatury, będziemy zgłębiać dokumentację ucznia. Orzeczenie o kształceniu specjalnym… często sprawia nam trudności jego interpretacja, zrozumienie. Do tego dokumentu należy podejść będąc wyposażonym w umiejętności analizowania zawartych w nim informacji. Tam jest wiele istotnych wskazówek, które pomogą w organizowaniu i dostosowaniu pracy bieżącej na lekcji. W zaleceniach zawarto szczegółowe informacje jak dostosować pracę z danym uczniem – należy tylko zrozumieć, w jaki sposób można je wykorzystać, aby uczniowi i nam lepiej pracowało się na poszczególnych lekcjach.
Akta uczniowskie mogą się składać z wielu dodatkowych dokumentów: lekarskich, środowiskowych, wniosków z poprzednich lat edukacji, wywiadów z rodzicami i innych. Starannie je przeanalizujmy, zwróćmy uwagę na te informację, które są ważne z punktu widzenia funkcjonowania ucznia w naszej placówce.
Krok trzeci: Uczeń – a obserwacja własna nauczycieli i specjalistów
Każdy nauczyciel i specjalista pracujący z uczniem z niepełnosprawnościami jest zobligowany do przeprowadzenia własnej obserwacji ucznia pod kątem nauczanego przez siebie przedmiotu, specjalności (WOPFU – czyli wielospecjalistyczna ocena poziomu funkcjonowania ucznia – jest to taka ocena wszystkich nauczycieli i specjalistów, którzy będą pracować z uczniem w danych obszarach jego funkcjonowania). Można powiedzieć, że WOPFU jest uszczegółowieniem orzeczenia – im bardziej szczegółowy jest ten dokument, tym lepiej! To każdy nauczyciel ma sprawdzić poziom umiejętności ucznia, które są ważne na jego lekcjach oraz poziom wiedzy ze swojego przedmiotu. Specjaliści oceniają poziom umiejętności ucznia pod kątem swoich potrzeb. Wnioski wysnute na podstawie obserwacji stanowią punkt wyjścia do pracy edukacyjnej z uczniem i powinny być zapisane w IPET. Pamiętajmy jednak, aby określić cel pracy z uczniem (jeden, dwa) dla swojego przedmiotu, nauczyciel powinien zwracać uwagę, że pozostali nauczyciele i specjaliści również określają własne cele i tych celów… nie powinno być zbyt wiele. Jeżeli tylko każdy kto pracuje z uczniem określi jeden, dwa cele – to tych celów sam uczeń będzie miał około 20. Nie przesadzajmy! Przecież WOPFU dokonujemy dwa razy do roku i możemy potem – jeśli cele zostaną osiągnięte - aneksować IPET i ustalić następne cele, jeśli jednak nie zrealizowaliśmy celów – IPET pozostaje bez zmian. Kontaktując się ze sobą podczas pracy Zespołu, zobaczycie, że wasze cele mogą być zbieżne z celami kolegów i łatwiej wam będzie nad nimi pracować, przede wszystkim – spójnie. Ważne, aby pamiętać, jaki cel w pracy z naszym uczniem nam przyświeca – i… nie zostawiajcie go więc ukrytego w IPET, który przechowuje dyrektor albo pedagog.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. § 6 pkt:
- Program (IPET) opracowuje zespół, który tworzą nauczyciele i specjaliści, prowadzący zajęcia z uczniem…
- Zespół opracowuje program po dokonaniu wielospecjalistycznej oceny poziomu funkcjonowania ucznia, uwzględniając diagnozę i wnioski sformułowane na jej podstawie oraz zalecenia zawarte w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego, we współpracy, w zależności od potrzeb, z poradnią psychologiczno-pedagogiczną, w tym poradnią specjalistyczną.
- Zespół, co najmniej dwa razy w roku szkolnym, dokonuje okresowej wielospecjalistycznej oceny poziomu funkcjonowania ucznia, uwzględniając ocenę efektywności programu w zakresie, o którym mowa w ust. 1, oraz, w miarę potrzeb, dokonuje modyfikacji programu. Okresowej wielospecjalistycznej oceny poziomu funkcjonowania ucznia i modyfikacji programu dokonuje się, w zależności od potrzeb, we współpracy z poradnią psychologiczno-pedagogiczną, w tym poradnią specjalistyczną, a także – za zgodą rodziców ucznia – z innymi podmiotami.
- Wielospecjalistyczne oceny, o których mowa w ust. 4 i 9, uwzględniają w szczególności:
1) indywidualne potrzeby rozwojowe i edukacyjne, mocne strony, predyspozycje, zainteresowania i uzdolnienia ucznia;
2) w zależności od potrzeb, zakres i charakter wsparcia ze strony nauczycieli, specjalistów, asystentów lub pomocy nauczyciela, o których mowa w § 7 ust. 1–5;
3) przyczyny niepowodzeń edukacyjnych lub trudności w funkcjonowaniu ucznia, w tym bariery i ograniczenia utrudniające funkcjonowanie i uczestnictwo ucznia w życiu przedszkolnym lub szkolnym, a w przypadku ucznia realizującego wybrane zajęcia wychowania przedszkolnego lub zajęcia edukacyjne indywidualnie lub w grupie liczącej do 5 uczniów, zgodnie ze wskazaniem zawartym w programie – także napotykane trudności w zakresie włączenia ucznia w zajęcia realizowane wspólnie z oddziałem przedszkolnym lub szkolnym, a w przypadku innej formy wychowania przedszkolnego – wspólnie z grupą, oraz efekty działań podejmowanych w celu ich przezwyciężenia.
Krok czwarty: Uczeń – nauczyciele — rodzice
Bardzo ważnym czynnikiem warunkującą pracę szkoły z domem rodzinnym ucznia - jest uściślenie współpracy. Nałożono na nas nauczycieli obowiązek współpracy z rodzicami w dwóch zakresach: pedagogizacja rodziców czyli praca na rzecz rodziców oraz współpraca z rodzicami w celu realizacji zadań związanych z edukacją ich dziecka.
Naszym zadaniem jest pomoc rodzicom w zrozumieniu niepełnosprawności ich dziecka, czasami wręcz z zaakceptowaniem roli rodziców dziecka z niepełnosprawnościami, może też radzeniem sobie w trudnych wychowawczych problemach. Wiele może być płaszczyzn współpracy, chociażby aspekt życzliwości wobec kogoś kto już do końca życia będzie funkcjonował w tej „wyjątkowej” rodzinie – a my (edukatorzy) jesteśmy jej częścią tylko przez kilka lat.
Inną sprawą jest zaangażowanie rodziców we współpracę w realizację wspólnych zadań na rzecz ich dziecka. W literaturze podano cztery etapy przystosowania się rodziny do posiadania dziecka z niepełnosprawnością. W zależności od danego etapu, na którym znajdują się rodzice można oczekiwać mniej lub bardziej owocnej współpracy. Czasami więc należy przyjrzeć się bardziej rodzicom, aby zrozumieć przyszłe mechanizmy współpracy.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. § 6 pkt:
- Rodzice ucznia albo pełnoletni uczeń mają prawo uczestniczyć w spotkaniach zespołu, a także w opracowaniu i modyfikacji programu oraz dokonywaniu wielospecjalistycznych ocen, o których mowa w ust. 4 i 9. Dyrektor przedszkola, szkoły lub ośrodka, o których mowa w § 2 ust. 1 pkt 1, 2 i 4–9, a w przypadku innej formy wychowania przedszkolnego prowadzonej przez osobę prawną niebędącą jednostką samorządu terytorialnego lub osobę fizyczną – osoba kierująca inną formą wychowania przedszkolnego, zawiadamia pisemnie, w sposób przyjęty w danym przedszkolu, innej formie wychowania przedszkolnego, szkole lub ośrodku, rodziców ucznia albo pełnoletniego ucznia o terminie każdego spotkania zespołu i możliwości uczestniczenia w tym spotkaniu.
- Rodzice ucznia albo pełnoletni uczeń otrzymują kopię:
1) wielospecjalistycznych ocen, o których mowa w ust. 4 i 9;
2) programu.
Krok piąty: Uczeń a rówieśnicy
Budowanie relacji między niepełnosprawnym uczniem a jego kolegami i koleżankami to niezwykle trudna i odpowiedzialna sprawa. Pamiętajmy, że my już od dawna jesteśmy w integracji – ale rówieśnicy — niestety nie. Oni wraz z nowymi rocznikami muszą do niej „dorosnąć”– to my mamy już doświadczenia z poprzednich lat – oni dopiero budują swoje relacje w nowej dla nich rzeczywistości. Trzeba im pomóc i zacząć patrzeć na całość klasy już od pierwszych dni w szkole. Czas na to mamy wtedy, kiedy nie ma konfliktów, kiedy członkowie klasy uczą się siebie nawzajem. Zazwyczaj mówimy o budowaniu relacji wtedy gdy pojawiają się pierwsze trudności i kłopoty. Ogromna jest rola w tym względzie wychowawców klas. To oni mają do dyspozycji godziny wychowawcze, na których należałoby popracować nad kontaktami społecznymi opartymi na pozytywnych relacjach. Współpraca z pedagogiem, psychologiem byłaby bardzo wskazana. Pamiętajmy o złotej zasadzie – budujemy relacje, gdy panuje wzajemne zrozumienie, tolerancja i życzliwość, a nie wtedy gdy musimy najpierw coś naprawić, zreperować.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. § 2 pkt:
- Kształcenie, wychowanie i opiekę dla uczniów niepełnosprawnych w przedszkolach, oddziałach przedszkolnych w szkołach podstawowych, innych formach wychowania przedszkolnego, szkołach i oddziałach, o których mowa w ust. 1pkt 1 lit. a–c, pkt 2, 3 i pkt 4 lit. a–c, organizuje się w integracji z uczniami pełnosprawnymi w przedszkolu, oddziale przedszkolnym w szkole podstawowej, innej formie wychowania przedszkolnego lub szkole, najbliższych miejsca zamieszkania ucznia niepełnosprawnego.
Krok szósty Uczeń a wiedza na temat pracy z nim
Ostatnim krokiem związanym z budowaniem koalicji na rzecz ucznia ze SPE jest współpraca z różnymi instytucjami, które mogą nas wesprzeć podczas realizacji zadań edukacyjno-wychowawczych z uczniem z niepełnosprawnością. W tym gronie powinny się znaleźć placówki doskonalenia nauczycieli, poradnie psychologiczno- pedagogiczne, biblioteki pedagogiczne, szkoły specjalne i integracyjne.
Tu jest moment na zastanowienie się: jaki specjalista nam się przyda, w jakim zakresie skorzystamy z jego pomocy, w odniesieniu do jakiego ucznia… jakie działania podejmiemy? Czy to będzie szkolenie rady pedagogicznej, czy specjalistyczna diagnoza ucznia…, do której instytucji jeszcze możemy się jeszcze zgłosić – stowarzyszenie, organizacja pozarządowa, pracownik socjalny czy instruktor w domu kultury. Mamy wiele możliwości, współpracujmy z nimi pamiętając o różnorodnych możliwościach wsparcia zarówno ucznia jak i siebie.
Nasz Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli w Elblągu zatrudnia konsultantów i doradców metodycznych z obszaru pracy z uczniem ze SPE i warto sięgnąć do szerokiego wachlarzu form doskonalenia, które proponujemy. Znajdują się tam szkolenia, które wpisują się w przedstawioną wyżej strategię podejścia do pracy z uczniem z niepełnosprawnościami, już w szczegółowym zakresie, znacznie rozbudowując proponowane tematy. Podejmujemy się szeregu szkoleń, które znajdują się w kręgu waszych potrzeb, dopasowując i uaktualniając do nich tematykę i formy pracy.
Marlena Szwemińska – konsultant ds pedagogiki specjalnej, integracji i edukacji włączającej